Resensie | Anton A. van Niekerk - Die dood en die sin van die lewe (2017)

Anton A. van Niekerk - Die dood en die sin van die lewe. Tafelberg, 2017. ISBN: 9780624075332

Resensent: Joan Hambidge

Si vis vitam, para mortem - as jy die lewe wil bewaar, berei jouself voor vir die dood - Sigmund Freud

My bespreking van hierdie studie kom in 'n tydsgewrig van die dood. Die dood van bekende skrywers (Karel Schoeman en Ryk Hattingh) en sinnelose geweld wat uitloop op die dood. Ons dink aan Hannah Cornelius en ons dagblaaie steier onder stories oor hierdie finaliteit, soos onlangs met die Las Vegas-uitbarsting.

Die dood en die sin van die lewe van Anton A. van Niekerk is 'n belangrike boek oor hoe 'n mens die dood moet hanteer. Die outeur skryf uiters onderhoudend oor kwessies soos aborsie (o.a.) in dagblaaie, maar in die debat oor letterkundige kwessies en rassisme in 'n Toon van den Heever-verhaal, "Werkstaking by die kleigat" was hy minder oortuigend. Die reaksies van literatore bewys 'n ander leesstrategie word behoef met verhale in 'n ander konteks en tyd. (Van den Heever se “Werkstaking by die kleigat”/ Regtig nodig in Die Afrikaanse kortverhaalboek? | Litnet. Besoek 14 Oktober 2017).

Van Niekerk analiseer in hierdie boek die taboe-onderwerp van die dood op 'n uiters toeganklike en boeiende manier. Hy is 'n storie-verteller wat die verskillende sieninge oor die dood oopmaak vir die leser.

Van Niekerk illustreer sy siening van die dood deur dit te verbind aan die dood van vriende en kollegas, soos die filosoof Paul Cilliers. [1]

Dat die dood van 'n geliefde, vriend of media-persoon ons onverwags tref en sekerhede ondermyn, is 'n gegewe. Dat die dood egter die lewe begrens, is eweneens waar.  Hierdie boek is die resultaat van twintig jaar se navorsing en die oop en helder wyse waarop die filosoof via Heidegger, Sigmund Freud, Karl Barth, en vele ander, hierdie kwessie aanspreek, is lofwaardig.

In voetnote gee hy soms humoristiese verwysings - o.a. na 'n studie Die eerste vyf minute na die dood of belangrike verwysings na ander tekste oor die dood (W.J. de Klerk, byvoorbeeld). Hoe die begraafplaas 'n ghetto buite die dorp word waarheen nie alleen lyke verban word nie, maar ook die treurendes (Zygmunt Bauman se siening), laat 'n mens nadink.

Sy voortreflike analise van Tolstoi se "Die dood van Ivan Ilyich" kyk na doodsvrese en die onvermoë van die sterwende om effektief te kommunikeer. Die body in pain (Elaine Scarry, Oxford, 1985) word eweneens hier as klankbord gebruik met Ronald Blythe se inleiding tot die vertaling: "The mind becomes body bound" (84).

Die dood in die moderne en postmoderne wêreld word deeglik onder die loep geneem. Hier is die hermeneutiese Van Niekerk op sy beste, net soos in die gedeeltes oor die dood as misterie en die lewe as tragedie in die aangesig van die dood.

Sowel die gewone leser as die teoretiese of filosofiese een kry hier baie stof tot nadenke.

Ek verwys net na 'n paar kwessies wat in hierdie komplekse studie na vore kom. H.W. Rossouw se Die sin van die lewe (1981) kry nou 'n nuwe antwoord in hierdie boek.

Die Bybel, Aristoteles, Shakespeare, Freud, Achmatova, Van Wyk Louw, Derrida, Levinas, Bauman, films, idiome, raaisels, Geloof sonder sekerhede, en vele ander intertekste gee 'n diepgang aan die teks. Ons is inderdaad nie meer intellektuele pelgrims nie, maar eerder nomades (180).

"Wanneer die sterwe wins word" kyk na Dignity South Africa en bystanddood: Sean Davison se moeder (en die ellendes van huisarres met die intrede van Biskop Tutu) en die skrywer Karel Schoeman wat geweldige prominensie in die pers geniet het. Willem Landman se rol word bespreek en die komplekse reaksie van mense op Schoeman se dood bly steeds 'n gesprekspunt. [2] As filosoof en filosoof van die etiek, argumenteer hy oortuigend oor regte vir genadedood en selfdood, hoe pynlik dit ookal mag wees.

Hy beskou filosowe as wysheids- en waarheidsminnnaars (250).

Die dood is 'n horison op die lewensreis ...

Hierdie studie behoef 'n saam-lees met Cas Wepener se Die reis gaan inwaarts wat handel oor Karel Schoeman se werk en die kuns van sterwe. [3]

Dit is 'n studie wat diep in my gemoed geresoneer het weens pynlike afskeide aan geliefdes en kollegas die afgelope tyd. [4]

Endnote:

1. In Lot se vrou (Human & Rousseau, 2012) skryf ek oor Paul Cilliers se dood.

Lykdig

vir Paul Cilliers (1956 – 2011)

Kenner van Derrida,

weet jy hoe jou absence

tans vir almal ‘n groter presence dra?

Vanaand onthou ek ‘n gesprek,

vergewe my hierdie eenmalige sentimentaliteit,

toe ons as jongelinge wonder wat maak ons hier?

Jy, ‘n ingenieur-student verwerp

vervaard die dwinglandy van wette en formules,

soek jou heenkome in ‘n andersoortige stelsel:

“Waarheen is ek op pad?” en “Wie is ek?”

Jy knip jou oë, trek

jou mond:”Alles pas ineen,

perfek, soos ‘n palindroom

of woord wat slegs dit bedui

en niks, maar niks anders op hierdie swart lei.

So ongeveer kwart voor twee, twee dae

na jou onverwagse vertrek,

sprokkel ek ons gesprekke

dikwels na fpc@us.ac.za

in die finale hoop vir iets so dwingend

soos een plus een is twee,

of droom én uitreik

mag langer duur as daardie woord,

onuitspreekbaar, onbekend:

sous rature. Uitgewis, dog dáár.

2. Karel Schoeman (1939 - 2017)

Afskeid en vertrek,

stilte en eensaamheid,

die dood, 'n onbestemde land,

het jy in vele romans verken.

Jou laaste brief, star versend

aan jou prokureur, oor selfbeskikking.

As verkenner van verlating

in al sy vorme, lees ek vannag

jou laaste brief, 'n ontslag

uit hierdie lewe. Hier is dan my

afskeidsgroet aan jou, 'n heliograaf,

flitsend na jou op 'n eiland,

op reis na 'n ruimte van genade. 

3. Die reis gaan inwaarts: Die kuns van sterwe in kreatiewe werke van Karel Schoeman

Cas Wepener. SUN Media, 2017. ISBN 9781928355144. (Resensie | Cas Wepener – Die reis gaan inwaarts/ Die kuns van sterwe in kreatiewe werke van Karel Schoeman, 2017. Besoek 14 Oktober 2017)

4. Pase HJS

And poetry

sluggish in the doldrums of what happens.

- Seamus Heaney

In jou laaste brief aan Die Herder

skryf jy oor die Heilige Gees

as katalisator kort voor jy vertrek.

"Is jy bang vir die dood?", vra ek

jou op 'n dag in jou windstil kantoor.

Die rooi dagboek punteneurig

met take vir die dag: 1, 2, 3.

"Nee," antwoord jy sonder omhaal

van woorde of beelde. "Parakleet

is aanklaer, pleitbesorger én Trooster."

Daar waar jy nou is, geliefde mentor,

is dit 'n perpetuum mobile

met musiek waarna jy luister?

Waardeer hulle jou polifoniese wysheid,

wyl ons monotoon treur en verlang?

An appetite for poetry, jou cadeau aan my.

Frank Kermode oor William Empson

resoneer en troos op hierdie Paassondag:

"... we shall not look upon his like again."